مطالعه تطبیقی آثار نقاشی و شعر سهراب سپهری با تأکید بر اندیشههای ذن بودیسم
چکیده
سپهری در اشعار و نقاشی‌هایش از اندیشههای ذن بودیسم بهره جسته و آثار وی تحت تأثیر سلوک ذن است. نقاشی‌های سپهری همانند اشعار وی دارای یک الگو و چهارچوب فکری مشخص و بر‌گرفته از ذن بودیسم است. هدف از پایان‌نامه حاضر بررسی جایگاه و بازتاب اندیشههای ذن در آثار سهراب سپهری است. سپهری با یک ذهنیت روشن تنها لحظه‌ای که در حال حاضر وجود دارد را می‌بیند. این پژوهش به لحاظ پارادایم معرفت‌شناسی: تفسیرگرا، رویکرد کیفی، روش‌شناسی، روش مطالعات تطبیقی، شیوه تحلیل، تحلیل محتوا و نوع نتایج توصیفی-تحلیلی است. به‌منظور دست‌یابی به هدف مطالعه و پاسخ‌دهی به سؤالات اصلی تحقیق صورت گرفته است. سؤالات اصلی تحقیق در این مطالعه شامل چگونگی تأثیرگذاری اندیشه ذن بودیسم بر نقاشی‌های سهراب سپهری و چرایی جنبه‌های نمادین عناصر طبیعت در نقاشی‌ها و اشعار سپهری و ارتباط آن‌ها با اندیشههای ذن بود. مفاهیم ذن بودیسم ازجمله سلوک هفتگانه آن عنصری کاملاً جدید برای توصیف‌‌های سپهری از طبیعت را به نمایش می‌گذارند. در انتخاب اشعار سهراب که از کتاب هشت کتاب وی انجام شد بیشترین هماهنگی را با آموزه‌های ذن در شعر صدای پای آب می‌توان دید و در مجموعه آثار تجسمی او مجموعه نقاشی‌های موجود در موزه هنرهای معاصر کرمان و مجموعه‌های شخصی استفاده شد. در مطالعه حاضر نتایج نشان داد که تقریباً هفت اصول و سلوک ذن در نقاشی‌های سپهری وجود داشت و بر روی آن تأثیرگذار بوده است. اما اصول عدم تقارن، طبیعی بودن و خلوص در نقاشی‌های سپهری بیشتر به کار گرفته شده‌اند. به‌طورکلی می‌توان چنین گفت که در ترکیب‌بندی و نحوه ترسیم نقاشی‌های سپهری اندیشه‌ها و سلوک ذن بودیسم به‌شدت تأثیرگذار بوده‌اند. از طرفی دیگر در اغلب نقاشی‌های سپهری از وجوه نمادین طبیعت ازجمله درخت، کوه، آب، سنگ و ماهی و… به کار گرفته‌شده است. همچنین این نشان‌دهنده طبیعت‌گرایی سپهری است که خود یکی از اندیشه‌ها و اصول ذن بودیسم است.
کلمات کلیدی: حکمت ذن بودیسم، نقاشی، سهراب سپهری، شعر، مطالعه تطبیقی هنر
فهرست مطالب
فصل دوم: مروری بر ادبیات و پیشینه تحقیق
2-3-1-3 دوره‌های هنری سهراب سپهری.. 12
2-3-2-1 بودیسم (تفکر بودائی) 18
2-4-1 اندیشه و آموزه‌های ذن. 23
3-4 روش تجزیه‌وتحلیل داده‌ها 45
فصل چهارم: تجزیه‌وتحلیل یافته‌ها
4-1 تحلیل و بررسی آثار سپهری.. 46
4-1-1 تحلیل آثار تجسمی سهراب سپهری.. 50
4-1-2 ترکیب‌بندی آثار تجسمی سهراب.. 51
4-2 بازتاب اندیشههای سهراب در نقاشی‌هایش… 61
4-3-1 تأثیر ذن – بودیسم بر اندیشه‌ی سهراب سپهری.. 65
4-3-1-1 سلوک هفتگانه و اصلی ذن در نقاشی.. 67
4-4 بررسی جایگاه و بازتاب اندیشه ذن بودیسم در اشعار سپهری.. 72
4-4-1 مقایسه موردی اشعار سپهری و اشعار ذن بودیسمی.. 72
4-4-2 مقایسه موردی نقاشی‌های سپهری و نقاشی ذن بودیسمی.. 73
4-5 تحلیل و بررسی چگونگی تأثیر و بازنمود فلسفه ذن بودیسم در سروده‌های سپهری.. 82
4-5-1 تحلیل و بررسی سبک و نگاه خاص و طبیعت‌گرای سپهری.. 82
4-6- بازتاب اندیشههای ذن در اشعار سپهری.. 84
4-6-1 اصل «نه ـ من» یا «نه ـ خود» 86
4-6-5 احساس یگانگی با طبیعت.. 91
4-6-6 بیزاری از فنّاوری و زندگی ماشینی.. 93
4-7 رابطه‌ی میان شعر و نقاشی سهراب سپهری.. 96
4-7 وجه تمایز آثار سهراب سپهری و ذن بودیسم: 105
چکیده انگلیسی
فهرست جدول‌ها
| عنوان | صفحه
|
جدول 4-1 بررسی سبک و نگاه خاص سپهری به طبیعت.. 84
جدول 4-2 مقایسه اشعار سپهری و اشعار ذن بودیسمی.. 88
جدول 4-3 بازتاب عناصر ذم بودیسم بر شعر و نقاشی سهراب سپهری.. 103
فهرست تصویرها
| عنوان | صفحه
|
تصویر4-1 سهراب سپهری، بدون عنوان، آب مرکب روی کاغذ، 48*68 سانتیمتر (موزه هنرهای معاصر کرمان) 52
تصویر 4-2 سهراب سپهری، بدون عنوان، آب مرکب روی کاغذ، 48*68 سانتیمتر (موزه هنرهای معاصر کرمان) 52
تصویر 4-3 سهراب سپهری، بدون عنوان، گواش روی مقوا،78*57، سانتیمتر (موزه هنرهای معاصر) 53
تصویر 4-4 سهراب سپهری، بدون عنوان، گواش روی مقوا 5/42*38 (موزه هنرهای معاصر کرمان) 53
تصویر 4-5 سهراب سپهری، بدون عنوان، کلاژ روی مقوا و طراحی (موزه هنرهای معاصر کرمان) 54
تصویر 4-7 سهراب سپهری، بدون عنوان، آب مرکب روی کاغذ 18*25، موزه‌ی هنرهای معاصر کرمان. 55
تصویر 4-8 سهراب سپهری، بدون عنوان، آب مرکب روی کاغذ، 48*68 سانتیمتر (موزه هنرهای معاصر کرمان) 57
تصویر 4-9 سهراب سپهری، بدون عنوان، آب مرکب روی کاغذ، 48*68 سانتیمتر (موزه هنرهای معاصر کرمان) 58
تصویر 4-10 سهراب سپهری، بدون عنوان، آب مرکب روی مقوا، 38*56 سانتیمتر (موزه هنرهای معاصر تهران) 59
تصویر 4-12 سهراب سپهری، بدون عنوان، آب رنگ روی کاغذ، 38*65 سانتیمتر (موزه هنرهای معاصر کرمان) 62
تصویر 4-13 سهراب سپهری، بدون عنوان، رنگ روغن روی بوم، 200*300 سانتیمتر (موزه هنرهای معاصر تهران) 63
تصویر 4-14 مقایسه موردی نقاشی‌های سپهری و نقاشی‌های ذن بودیسمی (عدم تقارن) 69
تصویر 4-15 مقایسه موردی نقاشی‌های سپهری و نقاشی‌های ذن بودیسمی (طبیعت‌گرایی) 70
تصویر 4-16 مقایسه موردی نقاشی‌های سپهری و نقاشی‌های ذن بودیسمی (سلوک و عمیق بودن) 71
تصویر 4-17 مقایسه موردی نقاشی‌های سپهری و نقاشی‌های ذن بودیسمی.. 71
تصویر 4-18 نقاشی سسئو، فصل زمستان (Purser, 2013, 11) 75
تصویر 4-19 نقاشی از تراولر نقاش چینی (Purser, 2013, 9) 75
تصویر:4-20 سهراب سپهری، بدون عنوان، آب رنگ روی کاغذ، 38*65 سانتیمتر (موزه معاصر کرمان) 75
تصویر 4-21 سهراب سپهری، بدون عنوان، آب رنگ روی کاغذ، 38*45 سانتیمتر (موزه هنرهای معاصر کرمان) 76
تصویر 4-22 سهراب سپهری، بدون عنوان، آب مرکب روی کاغذ، 48*68 سانتیمتر (موزه هنرهای معاصر کرمان) 76
تصویر 4-24 سهراب سپهری، بدون عنوان، آب مرکب روی کاغذ، 48*68 سانتیمتر، (موزه هنرهای معاصر کرمان) 78
تصویر 4-25 مورندی نقاش چینی گالری شخصی.. 78
تصویر 4-27 سهراب سپهری، بدون عنوان، گواش روی مقوا، 70*50 سانتیمتر (موزه هنرهای معاصر کرمان) 79
تصویر 4-28 سهراب سپهری، بدون عنوان، گواش روی مقوا، 70*50 سانتیمتر، (موزه هنرهای معاصر کرمان) 80
تصویر 4-29 مارتین بیوپری گالری شخصی.. 80
تصویر 4-29 سهراب سپهری، بدون عنوان، آب مرکب روی کاغذ، 48*68 سانتیمتر (موزه هنرهای معاصر کرمان) 81
تصویر 4-30 سهراب سپهری، بدون عنوان، آب مرکب روی کاغذ، 48*68 سانتیمتر (موزه هنرهای معاصر کرمان) 81
تصویر 4-31 مقایسه موردی نقاشی‌های سپهری و نقاشی‌های ذن بودیسمی.. 82
تصویر 4-34 سهراب سپهری، بدون عنوان، گواش روی مقوا، 70*50 سانتیمتر، (موزه هنرهای معاصر کرمان) 99
تصویر 4-35 سهراب سپهری، بدون عنوان، گواش روی مقوا، 70*50 سانتیمتر (موزه هنرهای معاصر کرمان) 100
تصویر 4-36 سهراب سپهری، بدون عنوان، گواش روی مقوا، 54*35 سانتیمتر، (موزه هنرهای معاصر کرمان) 100
تصویر 4-37 نمونه‌ای از رابطه میان شعر و نقاشی سهراب.. 101
تصویر 4-38 نمونه‌ای از رابطه میان شعر و نقاشی سهراب.. 101
تصویر 4-39 نمونه موردی از رابطه شعر و نقاشی سهراب سپهری.. 102
تصویر 4-40 نمونه موردی از رابطه شعر و نقاشی سهراب سپهری.. 102
تصویر 4-41 نمونه موردی از رابطه شعر و نقاشی سهراب سپهری.. 103
تصویر 5-1 میزان انطباق آموزه‌های ذن و اشعار سپهری.. 109
تصویر 5-2 میزان انطباق آموزه‌های ذن در اشعار سپهری.. 109
تصویر 5-3 میزان انطباق سلوک هفتگانه ذن در نقاشی‌های سپهری.. 110
منابع فارسی
- احمدی، بابک، (1384)، از نشانه‌های تصویری تا متن. به‌سوی نشانه‌شناسی ارتباط دیداری، تهران: نشر مرکز.
- امدادیان، یعقوب، (1390)، روزنه‌ای به رنگ (مروری بر آثار نقاشی سهراب سپهری)، تهران: انتشارات موسسه توسعه هنرهای تجسمی معاصر.
- امین، هدی، (1386)، تاریخ نقاشی‌های سهراب را داوری خواهد کرد، نشریه فرهنگ و هنر «هفت» (40): 45-32.
- امیولاسال، هوکوآند، (1394)، ذن راهی به‌سوی روشنایی، ترجمه فرشته صور ثقه الاسلامی، تهران: پاسارگاد.
- آذرنگ، عبدالحسین، (1364)، فنّاوری و بحران محیط‌زیست، تهران: انتشارات امیرکبیر.
- آشوری، داریوش، (1366)، پیامی در راه (نظری به شعر و نقاشی سهراب سپهری)، تهران: انتشارات طهوری.
- باستانی پاریزی، محمدابراهیم، (1344). یعقوب لیث، تهران: ابن سینا.
- بائرز، فوبیون، (1384)، هنر، صنعت و دین، ترجمه حسن نورائی بیدخت، تهران: انتشارات حقیقت.
- برادبری، ری، (1388)، ذن و هنر نویسندگی، ترجمه پرویز دوائی، تهران: جهان کتاب.
- براهنی، رضا، (1358)، طلا در مس، تهران: نشر زمان.
- بستانی، محمود، (1371)، اسلام و هنر، ترجمه حسین صابری، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.
- بلخاری، حسن (بی‌تا)،، مقاله «ذن و هنر»، آمده در پایگاه اینترنتیiranpress.ir
- بودا، (1357)، راه آیین (ذمه پده یا سخنان بودا)، ترجمه عسکری پاشایی، تهران: نشر انجمن فلسفه ایران.
- پازوکی، شهرام، (1384)، حکمت هنر و زیبایی در اسلام، تهران: فرهنگستان هنر.
- پاشایی، عسکری (1391)، بودا، مبانی و رهیافت‌های اخلاق زیست‌محیطی، تهران: انتشارات موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.
- پاشایی، عسکری، (1335)، ذن چیست، تهران: انتشارات مازیار.
- پاشایی، عسکری، (1361)، ذن چیست؟، تهران: نیلوفر.
- پاشایی، عسکری، (1383) راه آیین، تهران: انتشارت انجمن فلسفه ایران.
- پاشایی، عسکری، (1390)، دائو راهی برای تفکر، تهران: چشمه.
- پاکباز، روئین، (1396)، به باغ همسفران: حسین کاظمی، سهراب سپهری. هوشنگ پزشک نیا، تهران: نشر قطره.
- پورجوادی، نصرالله، (1385). پژوهش‌های عرفانی، تهران: نشر نی.
- پویمان، لویی پ، (1382)، اخلاق زیست‌محیطی، ترجمه محسن ثلاثی و دیگران. تهران: نشر توسعه
- ترابی، ضیاءالدین، (1377)، سهرابی دیگر، تهران: نشر آذین و دنیای نور.
- جوشقانی، ندا، (1390)، زندگی، معنای زندگی ذِن، تهران: کتاب ماه دین.
- چندلز، دانیل، (1387)، مبانی نشانه‌شناسی، ترجمه‌ی مهدی پارسا، تهران: سوره‌ی مهر.
- حسن‌زاده آملی، حسن، (1377)، انسان در عرف عرفان، تهران: انتشارات سروش.
- حسینی، صالح، (1371)، نیلوفر خاموش، تهران: نشر نیلوفر.
- حسینی، مهدی، (1382)، آیین ذن در تصویرسازی، نشریه فرهنگ و هنر «خیال» (7): 85-71.
- حلیمی، محمدحسین، (1376)، اصول و مبانی هنرهای تجسمی، تهران: احیای کتاب.
- خائفی عباس، مقیمی زینب، (1392)، بازتاب اندیشه ذن در لایه‌های پنهان شعر سپهری. پژوهش‌های ادبی (39): 52-27.
- دانیلز، مایکل، (1371)، خودشناسی با روش یونگ، ترجمه‌ی اسماعیل فصیح، تهران: انتشارات فاخته.
- دزو، چوانگ، (1385)، چوانگ دزو، ترجمه مسعود شیربچه و مریم کمالی، تهران: نشر میترا.
- دشی مارو، تایزن، (1380)، ذاذن، ترجمه دل‌آرا قهرمان، تهران: میترا.
- دوبوکور، مونیک، (1373)، رمزهای زنده جان، ترجمه جلال ستاری، تهران: نشر مرکز.
- دهخدا، علی‌اکبر، (1377)، لغتنامه. تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
- راسخی، فروزان، (1378)، ارتباط انسان و طبیعت در اسلام و آیین دائو فصلنامه تخصصی ادیان و مذاهب هفت 1(2): 117-87.
- راسخی، فروزان، (1383)، هنر ژاپنی (نگاهی به اعماق سادگی)، هنرهای تجسمی (21): 65-62.
- رامشینی، مهدی، (1385)، مقایسه تطبیقی سهراب سپهری و جبران خلیل جبران، تهران: نشر فرهنگسرای میردشتی.
- ربیعی، هادی، (1388)، جستارهایی در چیستی هنر اسلامی، تهران: انتشارات متن.
- رضی، هاشم، (1380)، اوستا، تهران: انتشارات بهجت.
- رفیع، مهدی (1394)، مساحت احساس (سهراب سپهری و هنر عرفانی در جهان معاصر)، تهران: انتشارات نی.
- ریخته گران، محمدرضا (1385)، هنر و زیبایی‌شناسی در شرق آسیا، تهران: فرهنگستان هنر.
- ریخته گران، محمدرضا، (1380)، هنر، زیبایی، تفکر، تهران: نشر ساقی.
- ریخته گران، محمدرضا، (1389)، هنر و نمادگرایی سنتی، ترجمه صالح طباطبایی، تهران: انتشارات فرهنگستان هنر.
- زرین‌کوب، عبدالحسین، (1367)، جستجو در تصوف ایران، تهران: امیرکبیر.
- زهره وند، سعیده، مسعودی، مرضیه، (1392)، نشانه‌های کیهانی در شعر و نقاشی سهراب سپهری. جستارهای ادبی، مجله علمی پژوهشی (180): 158-125.
- سپهری، پریدخت، (1384)، هنوز درسفرم (شعرها و یادداشت‌های منتشرنشده از سهراب سپهری)، تهران: فروزان.
- سپهری، سهراب، (1369)، اتاق آبی به همراه دو نوشته‌ی دیگر، تهران: نشر سروش.
- سپهری، سهراب، (1377)، هشت کتاب، تهران: کتابخانه طهوری.
- سپهری، سهراب، (1389)، اتاق آبی، تهران: نشر مرکز فکر.
- سپهسالار، فریدون بن احمد، (1385)، رساله سپهسالار در مناقب حضرت خداوندگار، تهران: نشر سخن.
- سجودی، فرزان، (1390)، نشانه‌شناسی کاربردی، تهران: نشر علم.
- سخایی، مژگان (1384)، نگرشی نقادانه به ذن بودائی از دیدگاه توحیدی، کتاب نقد (35): 86-51.
- سلطان کاشفی، جلال‌الدین، (1386)، تا شقایق هست … (گزیده‌ای از نقاشی‌های سهراب سپهری)، تهران: فرهنگستان هنر.
- سنگر، پیتر، (1386)، اخلاق محیط‌زیست، مجله نقد و نظر (46-54): 169-145.
- سو، یوشیکو، (1382)، برهم زدن حرف و گفت و صوت در هنر ذن، ترجمه اورمزد بختیار، بخارا (32): 238-234.
- سوزوکی فروم، اریک، (1368)، روان‌کاوی و ذن بودیسم، ترجمه نصرالله غفاری، تهران: بهجت.
- سوزوکی. دایستز تیتارو، (1385)، ذن و فرهنگ ژاپنی. ترجمه عسکری پاشایی، تهران: نشر میترا.
- سوزوکی، دایستز تیتارو، (1380)، تعبیر تجربه ذن، ترجمه عسکری پاشایی، نقد و نظر(28-27): 205-183.
- سوزوکی، دایستز تیتارو، (1381)، عقل و شهود در فلسفه بودائی، جان ژاپنی در فلسفه بودائی، ترجمه عسکری پاشایی، تهران: نشر نگاه معاصر.
- سوزوکی، دایستز تیتارو، (1383) بی دلی در ذن، مترجم عسکری پاشایی و نسترن پاشایی، قم: انتشارات مرکز مطالعات ادیان و مذاهب.
- سوزوکی، دایستز تیتارو، (1383)، مقدمه‌ای بر ذن بودیسم، ترجمه منوچهر شادان، تهران: بهجت.
- سوئیت، بلیندا، (1385)، نقش محوری نقاشی ذن در مناسک چای ژاپنی، ترجمه مهدی حسینی، خیال (20): 103-88.
- سهروردی، یحیی بن حبش (شیخ اشراق)، (1356)، مجموعه مصنفات شیخ اشراق شهاب‌الدین یحیی سهروردی. به تصحیح و مقدمه هانری کربن، تهران: انجمن شاهنشاهی فلسفه‌ی ایران.
- سید حسینی، رضا، (1387)، مکتب‌های ادبی، تهران: انتشارات نگاه.
- شاملو، احمد، پاشایی، عسکری، (1376)، هایکو، تهران: نشر چشمه.
- شایگان، داریوش، (1353). بت‌های ذهنی و خاطره ازلی، تهران: نشر امیرکبیر.
- شایگان، داریوش، (1373)، ادیان و مکتب‌های فلسفی هند، تهران: امیرکبیر.
- شایگان، داریوش، (1382)، آیین هندو و عرفان اسلامی، ترجمه جمشید ارجمند، تهران: نشر و پژوهش فرزان روز.
- شرفی، محبوبه، (1376)، سازمان فتیان و نقش خلیفه عباسی در احیاء آن، ایران شناخت (6): 145-122.
- شریفیان، مهدی، (1383)، نماد در اشعار سهراب سپهری. تهران: پژوهشنامه علوم انسانی (46-45): 130-114.
- شفیعی کدکنی، محمدرضا، (1386)، قلندریه در تاریخ (دگردیسی‌های یک ایدئولوژی)، تهران: سخن.
- شکی، منصور، (1372)، درست دینان، معارف (28): 35-28.
- شمیسا، سروش، (1376)، نگاهی به سپهری، تهران: انتشارات مروارید.
- شوالیه، ژان، گربران، آلن، (1382)، فرهنگ نمادها. 3 جلد، ترجمه و تحقیق سودابه فضایلی، تهران: انتشارات جیحون.
- شوان، فریتهوف، (1386)، کار در زندگی معنوی، ترجمه پریسا خداپناه، تهران: انتشارات حقیقت.
- صدیقی، غلامحسین، معین، محمد، (1324)، جرعه فشانی بر خاک»، یادگار (8): 51-47.
- طبری، امیر، (1383)، محیط‌زیست و اخلاق، روزنامه همبستگی، ش 965.
- عابدی، کامیار، (1375)، از مصاحبت آفتاب، تهران: نشر روایت.
- عابدی، کامیار، (1377)، تپش سایه دوست ، تهران: نشر سکه.
- عباچی، معصومه، (1383)، آشنایی با طریقت چان {ذن} و بررسی این طریقت بر نقاشان درباره سونگ جنوبی، هنرهای زیبا – معماری و شهرسازی (18): 78-71.
- عبدالهیان، بهناز، (1376)، نمادهای مهر و ماه در سفالینه‌های پیش‌ازتاریخ ایران، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه هنر تهران.
- عثمانی، حسن بن احمد، (1374)، ترجمه رساله قشیریه، تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: علمی و فرهنگی.
- عنصرالمعالی، کیکاووس بن اسکندر بن قابوس، (1312)، قابوس‌نامه، ترجمه سعید نفیسی، تهران: روایت.
- فروردین، پرویز، (1351)، ذن یا مکتب درمانی شرق، تهران: مرکز اسناد و مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
- فروزانفر، بدیع‌الزمان، (بی تا)، شرح مثنوی شریف، تهران: زوار.
- فلوطین، (1366)، دوره آثار فلوطین، ترجمه محمد حسن لطفی، تهران: خوارزمی.
- قرایی، فیاض، (1385)، ادیان خاور دور، مشهد: نشر دانشگاه فردوسی مشهد.
- کالتنمارک، ماکس، (1369)، لائوتزه و ایین دائو، ترجمه شهرنوش پارسی پور، تهران: نشر به نگار.
- کامرون، جولیا، (1382)، راه هنرمند، ترجمه گیتی خوشدل، تهران: انتشارات پیکان.
- کانت، ایمانوئل، (1383)، نقد قوه حکم، ترجمه عبدالکریم رشیدیان، تهران: نشر نی.
- کریستی، آنتونی، (1375)، اساطیر چین، ترجمه به اجلان فرخی، تهران: اساطیر.
- کریسمس، همفریز، (1386)، ذن، ترجمه منوچهر شادان، تهران: انتشارات ققنوس.
- کوماراسوامی، آناندا، (1375)، فلسفه هنر مسیحی و شرقی، ترجمه امیرحسین ذکرگو، تهران: فرهنگستان هنر.
- کوماراسوامی، آناندرا، (1383)، نظریه هنر در آسیا، ترجمه صالح طباطبایی، خیال (9): 51-4.
- گامبریج، ارنست، (1379)، تاریخ هنر، ترجمه علی رامین، تهران: نشر نی.
- گلستان، لیلی، (1360)، سهراب سپهری، شاعر- نقاش، تهران، نشر امیرکبیر.
- گنون، رنه، (1361)، سیطره کمیت و علائم آخرالزمان، ترجمه علی‌محمد کاردان، تصحیح اسماعیل سعادت، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
- لاد. واسانت، (1370)، پرورش جسم در آیین بودا، ترجمه مسعود عامری، تهران: انتشارات قلم.
- لاهوری، اقبال، (1376)، کلیات اقبال لاهوری، تصحیح احمد سروش، تهران: انتشارات سنایی.
- لائوتزو (1382)، تائت چینگ، ترجمه فرشید قهرمانی ، تهران: نشر سیاه‌مشق.
- لو، آلبرت، (1378)، دعوت به تمرین ذن، ترجمه عسکری پاشایی، تهران: نشر میرا.
- لوشر، ماکس، (1380)، روانشناسی رنگ‌ها، ترجمه لیدا ابی زاده، تهران: انتشارات درسا.
- مددپور، محمد، (1383)، آشنایی با آرای متفکران درباره هنر، تهران: سوره مهر.
- مطهری، مرتضی، (1368)، مجموعه آثار، قم: انتشارات صدرا.
- مور، چارلز، (1381)، جان ژاپنی، ترجمه عسکری پاشایی، تهران: نگاه معاصر.
- مورتی، کریشنا، (1376)، رهایی از دانستگی، ترجمه مرسده لسانی، تهران: بهنام.
- موسوی، سید رضی، (1390). درآمدی بر روش‌شناسی هنر اسلامی. قم: نشر ادیان و مدرسه اسلامی هنر.
- موسوی، سید رضی، (1386)، سنجش مؤلفه‌های هنر اسلامی با هنر مدرن، عصر آدینه (2): 24-12.
- موسوی، سید رضی، (1387)، جایگاه مراقبه و تمرکز در عرفان و هنر، رواق هنر و اندیشه (27)، 65-48.
- مولوی، جلال‌الدین، (1362). مثنوی معنوی. تصحیح رینولد نیکلسون، تهران: امیرکبیر.
- مهدوی دامغانی، احمد، (1390)، یاد یاران و قطره‌های باران، به کوشش سیدعلی محمد سجادی و سعید واعظ، تهران: نشر علم و دانش.
- مینک، دووی و دیگران، (1384)، آیین‌های کنفوسیوس. دائو و بودا، ترجمه غلامرضا شیخ زین الدین، تهران: نشر مروارید و فیرزوه.
- نادری، نامدار، (1376)، تعلیم ذن بودیدارما، تهران: بهجت.
- ویرسینگ، دارام، (1381)، آشنایی با هندوییزم، ترجمه سید مرتضی موسوی ملایری، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
- ویلسون، راس، (1368)، نقاشی چینی، ترجمه عسکری پاشایی، چیستا (60-59): 549-547.
- هال، جیمز، (1380)، فرهنگ نگاره‌ای نمادها (در هنر شرق و غرب)، ترجمه رقیه بهزادی، تهران: فرهنگ معاصر.
- هجویری، علی بن عثمان، (1383)، کشف‌المحجوب، تصحیح محمود عابدی، تهران: سروش.
- هریگل، اویگن، (1377)، روش ذن، ترجمه عسکری پاشایی، تهران: انتشارات فراروان.
- هریگل، گوستی ل، (1377)، ذن در هنر گل‌آرایی، ترجمه عسکری پاشایی، تهران: انتشارات فراروان
- همفریز، کریسمس، (1386)، ذن، ترجمه منوچهر شادان، تهران: انتشارات ققنوس.
- هوراس بلایث، رجینالد، (1384)، ذن چیست؟ درس‌هایی از استادان ذن، ترجمه نسرین مجیدی، تهران: نشر هیرمند.
- هولود، رناتا، (1385). اصفهان در مطالعات ایرانی، ترجمه محمدتقی فرامرزی، تهران: فرهنگستان هنر
- یاحقی، محمدجعفر، (1386)، فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی، تهران: فرهنگ معاصر.
- یونگ، کارل گوستاو، (1352)، انسان و سمبل‌هایش، ترجمه ابوطالب صارمی، تهران: نشر امیرکبیر.
منابع انگلیسی
- Addis, S. (1989), The Art of Zen Painting and Calligraphy by Japanese Monks, Harry N. Abrams, New York
- Addiss, S., Yoshiko S. A. (1996), How to look at Japanese Art, Abrams, New York.
- Addiss, S., Yoshiko S. A. (2000), The Art of Twentieth Century Zen paintings and Calligraphy by Japanese Mastersm Shambhala, London.
- Brinker, H. (1987), Zen in the Art of Painting, Arkana, New York.
- Cox, R. A. (2003), The Zen Arts: An Anthropological Study of the Culture of Aesthetic Form in Japan. USA: Routledge 1-272.
- Fischer, N. (2012), Beyond Thinking: A Guide to Zen Meditation (Zen Master Dogen). Edited by Kazuaki Tanahashi, SHAMBHALA, Boston & London, 1-185.
- Heine, S. (2019), Zen Master Dōgen: Philosopher and Poet of Impermanence. In The Dao Companion to Japanese Buddhist Philosophy (pp. 381-405). Springer, Dordrecht.
- Heriguel, O. (2013), Zen in Archery. Translated by A. Pashaii. Journal of Foroozan. Tehran.
- Hisamatsu, S, I. (1971), Zen and Fine Arts, Translated by Gishin Tokiwa, Palo Alto, Tokyo.
- Hori, S. V. (2000), Koan and Kensho in the Rinzai Zen Curriculum. In Z. Buddhism (Ed.), The Koan: Texts and Contexts. Heine, Steven and Dale S. Wright. Oxford; New York: Oxford University Press, xii, 322.
- Hosseini, M. (2015), Dao and Painting. Research workshop of visual arts of Asian women, 1.
- Huineng E. N.d. (2007), The Great Perfection of Wisdom Sutra of the best Mahayana Buddhism of sudden teaching of the southern school: Platform Sutra of the sixth patriarch Huineng of Dafan Temple in Shaozhou). In Taisho Shinshu Daizokyo, 47: 337a-345b.
- Izutsu, T. (1988), Toworad a philosophy of Zen Buddhism, prajna press, (by Samuel D. Fohr.2nded, New York: Sophia Perennis).
- Juniper, A. (2003), Wabi Sabi: The Japanese Art of Impermanence. Rutland, VT: Charles Tuttle.
- Klavins, K. (2019), Korea in the Framework of Latvian–Far Eastern Cross-Cultural Relations in the 19th–20th Centuries. Region: Regional Studies of Russia, Eastern Europe, and Central Asia, 8(1), 1-20.
- Koren, L. (2008), Wabi-Sabi, Imperfact Publishing, USA.
- Layman, P. (2009), The Sayings of Layman P’ang: A Zen Classic of China. Shambhala Publications, 2009.
- Lazer, H. (2006). Zen Buddhism and American Poetry: The Case of Gary Snyder. International Journal of Education and Research Vol. 2 No. 2 February 2014, 1-12
- Levinthal, D. and Rerup, C. (2006). Crossing an apparent chasm: Bridging mindfulness and less-mindful Perspectives on Organizational Learning. Organization Science. 17(4): 502-513
- Lieberman, F. (2012). Zen Buddhism and Its Relationship to Elements of Eastern and Western Arts. http://artsites.ucsc.edu/faculty/lieberman/zen.html#Zen%20and%20Arts. Retrieved online, December 15, 2012.
- Loori, J. D. (2005). The Zen of Creativity. New York: Ballantine Books
- Martin, W. (2011). Zen Aesthetics Applied in a Digital Context. Copenhagen School of Design &Technology Graduation Project. 19th December 2011
- Okakura, K. (1970), the Ideals of the East, Charles Tutle co. Publishers, Japan.
- Panahi, S., Cheraghifar, F & Talebian, Sh. 2018. An Investigation on Painting and Imagery in Zen, Modern Applied Science; Vol. 12, No. 9; 2018, 200-208.
- Park, J. Y. (2002). Zen and Zen Philosophy of Language: A Soteriological Approach, Dao Dao 1(2):209- 228.
- Scott, D., Doubleday T. (1992). The Elements of Zen. Shaftesbury, Dorset; Rockport, Mas: Element Books Limited.
- Shih T., Wang F. C. (2009). Cold Mountain Poems, Zen Poems of Han Shan, translated by J. P. Seaton Shambhala Boston & London 2009, 1-138.
- Suzuki, D. T. (1962). The Essentials of Zen Buddhism (1st Ed.). New York: Dutton.
- Suzuki, D. T. (1969). The Zen Doctrine of No-Mind: The Significance of the Sutra of Hui-Neng. London: Rider.
- Suzuki, D. T. (1973). Zen and Japanese Culture (3rd Ed.). New York: Princeton University Press.
- Suzuki, D. T. (2015). Henry Corban. Frithof Schwan. Titus Burkhart. Anandak Kumarsi. Researches on spiritual art. Translated by Simin Daneshvar. Hozehonari Pubs. Office of Religious Studies.
- Suzuki, D.T. (1957). An Introduction to Zen Buddhism. London: Rider & Company.
- Suzuki, D.T. (1927). Essays in Zen Buddhism, First series, Kyoto, Luzac, London.
- Valeriu Grecu. 2014. The Myth of the forest in Eminescu’s poems Marius, Procedia – Social and Behavioral Sciences 116 (2014) 4457 – 4461
- Wang, Y. (2003). Linguistic Strategies in Daoist Zhuangzi and Chan Buddhism: The Other Way of Speaking. London; New York: RoutledgeCurzon.
- Watz, A. (2014). Zen. Translated by H. Vizheh. Journal of Behjat. Tehran.
- Yong Zhi. (2013). The Poetic Transmission of Zen Buddhism, Asian Culture and History; Vol. 5, No. 2; 2013. 25-37. Published by Canadian Center of Science and Education.