بررسی سیاست کیفری ایران در مقابله با مفاسد اداری و اقتصادی با تأکید بر قانون مجازات اسلامی جدید
چکیده
مفاسد اقتصادی هزینه‌های هنگفتی را بر جامعه تحمیل میکند و در عین حال به لحاظ شکل پیچیده اغلب آنها کشف و تعقیب آنها دشوار است. لذا سیاست کیفری قاطعی را میطلبد. این تحقیق با هدف بررسی سیاست کیفری قانونگذار ایران در مقابله با مفاسد مالی و اقتصادی و با تأکید بر مقررات قانون جدید مجازات اسلامی مصوب 1392 دست به یک مطالعه توصیفی تحلیلی زده است و به این نتیجه رسیده است که در قانون جدید مجازات اسلامی با وجود استفاده از اصطلاح “جرایم اقتصادی” تعریف مشخصی برای جرم اقتصادی ارائه نگردیده است و صراحتاً این جرایم احصا نشدهاند و از این حیث قانون قدم نخست را در مبارزه قاطع با فساد اقتصادی به طور صحیح بر نداشته است. با این حال میتوان با توجه به مجموع مواد 35،47 و 109 قانون مجازات اسلامی جدید ، مصادیق حصری جرایم اقتصادی را بدست آورد که شامل جرایم فهرست شده در تبصره ماده 36 و جرم کلاهبرداری میشود. همچنان میتوان در قانون جدید مجازات اسلامی قائل به یک نوع دسته بندی جرایم اقتصادی با توجه به میزان ریالی موضوع جرم بود و بر این اساس آنها را به خرد ، متوسط و کلان تقسیم نمود. قانونگذار در مبارزه با جرایم متوسط و کلان با در پیش گرفتن تدابیر کیفری سختگیرانه در تعیین و اجرای مجازات، مانند الزام به تشهیر مجرمین اقتصادی کلان، محرومیت مجرمین اقتصادی متوسط و کلان از تعویق صدور حکم و تعلیق مجازات و محرومیت از امتیاز شمول مرور زمان تعقیب و اجرای مجازات، تلاش نموده است تا بر حتمیت و قطعیت اجرای مجازات، به منظور پیشگیری کیفری از جرم اقتصادی تأکید نماید. با این حال راهکارهایی مانند آزادی مشروط، امکان توبه در جرایم حدی مانند افساد فی الارض و عفو خصوصی که به طور عموم شامل تمام جرایم و مجرمین می گردد، روزنههایی را باز گذاشته است که حتمیت و قطعیت اجرای مجازات ها را در جرایم اقتصادی تحت الشعاع قرار میدهد.
کلید واژگان: سیاست کیفری، جرایم اقتصادی، فساد اقتصادی، قانون جدید مجازات اسلامی مصوب 1392، حتمیت و قطعیت اجرای مجازات.
فهرست مطالب
چکیده ………………………………………………………………………………………………………………………………….. 1
مقدمه ……………………………………………………………………………………………………………………………………….. 2
الف- بیان مسأله …………………………………………………………………………………………………………………………. 2
ب- اهمیت و ضرورت انجام تحقيق …………………………………………………………………………………………….. 3
ج- سابقه تحقیق ………………………………………………………………………………………………………………………… 4
د- سؤال ها و فرضیه های تحقیق …………………………………………………………………………………………………. 4
ه- روش تحقیق ………………………………………………………………………………………………………………………… 6
فصل اول- کلیات
مبحث اول- مفهوم و ماهیت فساد اقتصادی………………………………………………………………………………………9
گفتار اول- تعریف جرم اقتصادی…………………………………………………………………………………………………….9
گفتار دوم- رابطه جرم اقتصادی و فساد………………………………………………………………………………………….13
گفتار سوم- معیارهای مهم در تشخیص و تعریف فساد اقتصادی……………………………………………………….16
بند اول- انگیزه تحصیل مال…………………………………………………………………………………………………………16
بند دوم- وجود تشکیلات و فعالیت اقتصادی………………………………………………………………………………….17
بند سوم- تجاري بودن جرم اقتصادی…………………………………………………………………………………………….18
گفتار دوم- رابطه مفاسد اقتصادی با مفاهیم مشابه……………………………………………………………………………19
بند دوم- تفاوت مفاسد اقتصادی با جرایم علیه اموال……………………………………………………………………….19
بند اول- تفاوت مفاسد اقتصادی با جرایم علیه اموال……………………………………………………………………….19
بند سوم- تفاوتهای مفاسد اقتصادی با سایر جرایم سنتی………………………………………………………………..20
مبحث دوم- مبانی نظری………………………………………………………………………………………………………………22
گفتار اول- نظریههای جرم شناختی در خصوص فساد اقتصادی………………………………………………………..22
بند اول- نظریههای مرتبط با مجرمین اقتصادی………………………………………………………………………………..23
الف- نظریه روانشناختی (ژان پیناتل)…………………………………………………………………………………………..23
ب- نظریه ی فشار مرتُن……………………………………………………………………………………………………………..23
ج- نظریههای چند عاملی…………………………………………………………………………………………………………….24
بند دوم- نظریه مربوط به محیط اقتصادی……………………………………………………………………………………….25
بند سوم- نظریههای مرتبط با نقش نظام اقتصادی در ارتکاب جرایم…………………………………………………..25
الف- نظریه مکتب سوسیالیسم………………………………………………………………………………………………………27
ب- مکتب تحققی……………………………………………………………………………………………………………………….28
گفتار دوم- سیاست کیفری سختگیرانه و وجوه آن…………………………………………………………………………..29
بند اول- سلب توان بزهکاری……………………………………………………………………………………………………….29
بند دوم- رویکرد تشدید تعقیب بزهکاران جرایم مهم و مکرر…………………………………………………………..30
بند سوم- استفاده از کیفرهای ثابت و کاهش اختیارات قاضی…………………………………………………………….30
بند چهارم- حتمیت اجرای مجازات (حقیقت در حکم)……………………………………………………………………31
گفتار سوم- نگاهی کلی به سیاست کیفری در قانون جدید مجازات اسلامی مصوب 1392……………………32
فصل دوم- رویکرد قانون مجازات جدید به فساد اقتصادی از حیث شکلی و محتوایی
مبحث اول- در شکل قانونگذاری……………………………………………………………………………………………………………..36
گفتار اول- ضابطهمندی تقنین جرایم اقتصادی در قانون جدید مجازات اسلامی………………………………………………36
بند اول- ضابطه تعیین جرم اقتصادی در قانون جدید…………………………………………………………………………………..37
بند دوم- دسته بندی جرایم اقتصادی…………………………………………………………………………………………………………39
بند سوم- تطبیق ضابطه مذکور در قانون جدید بر قوانین خاص جرایم اقتصادی……………………………………………..40
گفتار دوم- صریح و فساد زا نبودن قانون……………………………………………………………………………………………………46
بند اول- صراحت قانون جدید مجازات اسلامی………………………………………………………………………………………….46
بند دوم- فساد زا نبودن قانون……………………………………………………………………………………………………………………47
گفتار سوم – رویکرد قانون مجازات جدید از حیث آگاهی از قانون و عدم تورم قوانین……………………………………48
مبحث دوم- گفتمان محتوایی قانونگذار در پیشگیری از فساد اداری و اقتصادی………………………………………………51
گفتار اول- در محتوای قوانین کیفری…………………………………………………………………………………………………………51
بند اول- بالا بردن هزینه ارتکاب جرم و پاسخ کیفری متناسب………………………………………………………………………52
بند دوم- احراز منفعت و ارزش مورد حمایت قانونگذار……………………………………………………………………………..53
الف- حمایت از بزهدیده…………………………………………………………………………………………………………………………56
ب- توجه به موضوع جرم………………………………………………………………………………………………………………………..57
ج- حمایت از نظم و مدیریت اقتصادي…………………………………………………………………………………………………….58
بند سوم- استفاده از مجازاتهای هرمی……………………………………………………………………………………………………..59
بند چهارم- بازدارنده بودن مجازاتها………………………………………………………………………………………………………..61
بند پنجم- حتمیّت و قطعیّت مجازات……………………………………………………………………………………………………….62
بند ششم- ایجاد آیین دادرسی ویژه، مراجع قضایی تخصصی………………………………………………………………………..64
بند هفتم- حمایت از مخبرین، شهود و کارشناسان………………………………………………………………………………………64
گفتاردوم- در محتوای قوانین غیرکیفری……………………………………………………………………………………………………..68
بند اول- رفع تعارض منافع………………………………………………………………………………………………………………………68
بند دوم- ایجاد سیستم جامع نظارتی و کنترلی…………………………………………………………………………………………….70
بند سوم- کاهش نقش دولت در حوزه تصدی گری…………………………………………………………………………………….70
فصل سوم- تنویع ، تعیین و اجرای کیفر مفسدین اقتصادی در قانون مجازات جدید
مبحث اول- تنویع کیفر در مفاسد اداری و اقتصادی و رویکرد قانون جدید…………………………………………………….74
گفتار اول- مجازاتهای اصلی………………………………………………………………………………………………………………….75
بند اول- جزای نقدی………………………………………………………………………………………………………………………………75
بند دوم- حبس……………………………………………………………………………………………………………………………………….76
بند سوم- مصادره اموال……………………………………………………………………………………………………………………………77
گفتار دوم- تکمیل مجازات در جرایم اقتصادی…………………………………………………………………………………………..80
بند اول- توقیف مال موضوع جرم…………………………………………………………………………………………………………….81
بند دوم- انفصال از خدمات دولتی و عمومی………………………………………………………………………………………………82
بند سوم- محرومیتهای شغلی و اقتصادی………………………………………………………………………………………………..84
بند چهارم- تشهیر مجرمین اقتصادی کلان…………………………………………………………………………………………………86
الف- مبنای فقهی مجازات تشهیر مجرمین اقتصادی…………………………………………………………………………………….87
ب- تشهیر اجباری مجرمین کلان اقتصادی در قانون جدید…………………………………………………………………………..89
گفتار سوم- حکم افساد فی الارض در جرایم اقتصادی و چالش ناشی از ماده 286 قانون جدید مجازات……………91
مبحث دوم- تعیین و اجرای مجازات مجرمین اقتصادی در قانون جدید…………………………………………………………95
گفتار اول- تعویق صدور حکم و تعلیق اجرای مجازات مجرمین اقتصادی در قانون جدید……………………………….95
بند اول- از حیث تعویق در صدور حکم……………………………………………………………………………………………………95
بند دوم- از حیث تعلیق اجرای مجازات…………………………………………………………………………………………………….96
گفتار دوم- از حیث اعطاء آزادی مشروط…………………………………………………………………………………………………..98
گفتار سوم- سقوط مجازات در جرائم اقتصادی…………………………………………………………………………………………..98
بند اول- مرور زمان تعقیب و اجرای حکم در جرایم اقتصادی………………………………………………………………………98
بند دوم- امکان توبه در جرایم حدی و تأثیر آن بر فساد اداری – اقتصادی………………………………………………….101
بند سوم- عفو مجرمین اقتصادی……………………………………………………………………………………………………………..102
نتیجه گیری……………………………………………………………………………………………………………………………….104
منابع
منابع فارسی………………………………………………………………………………………………………………………………108
منابع غیرفارسی…………………………………………………………………………………………………………………………109
چکیده……………………………………………………………………………………………………………………………………..111
منابع فارسی
کتاب:
آشوري،م،آيين دادرسي كيفري،تهران:مركز چاپ و انتشارات دانشگاه علامه طباطبايي،چاپ دوازدهم ،تابستان 1386 .
آقازاده، ع؛ بررسی تحلیلی و کاربردی سیاست جنایی ایرا ن در قبال قاچاق کالا، چاپ اول ، انتشارات آریان، تهران 1384
بکاریا ،س. رساله جرایم و مجازات ها، ترجمه محمدعلی اردبیلی،تهران: نشر میزان ، 1374.
پرادل، ژ. تاريخ انديشه هاي کيفري، مترجم، علي حسين نجفي ابرندآبادي، انتشارات سمت، 1381
پیمانی، ض ؛ جرایم علیه امنیت و آسایش عمومی، چاپ پنجم ،تهران: انتشارات میزان، 1380 .
توسلی زاده، ت، پیشگیری از جرایم اقتصادی، تهران:جنگل، 1391.
جعفری لنگرودی، م؛ ترمینولوژی حقوق ، چاپ سیزدهم ،کتابخانه گنج دانش ، تهران 1382.
دادخدایی، ل. فساد مالی- اداری و سیاست جنایی مقابله با آن: با تکیه بر کنوانسیون سازمان ملل متحد برای مبارزه با فساد. تهران: بنیاد حقوقی میزان، 1390.
رايجيان اصلي، م، بزه ديده شناسي حمايتي، تهران، نشر دادگستر،8713
ربیعی ، ع. زنده باد فساد ، تهران:نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی : 1383.
رئیس دانا، فر، ، آسیب‌های اجتماعی ایران، انجمن جامعه شناسی ایران، چکیدة مباحث مطرح شده در محور جرایم مالی- اقتصادی، چاپ اول، تهران: انتشارات آگه،1383.
زراعت،ع،شرح مختصر قانون مجازات اسلامی (مصوب 1392)، تهران، ققنوس، 1393،
شیخ الاسلامی، ع؛ “جایگاه یافتههای جرم شناسی در تحولات نظام تقنینی کیفری ایران” ، مجموعه علوم جنایی (مجموعه مقالات در تجلیل از استاد دکتر محمد آشوری )، چاپ اول ؛ انتشارات سمت ، تهران 1383.
صلاحی،ج،کیفرشناسی و دیدگاههای جدید، تهران: انتشارات میزان، 1386.
عباس زادگان، س ، فساد ادرای، تهران: انتشارات دفتر پژوهش های فرهنگی ،1383.
عشماوی، س. مروری بر جرایم اقتصادی کشورهای عربی، ترجمه حسین نصراللهی و سید عیسی حسینی،تهران: انشارات ناجا، 1386.
علیمیری،م. بازرسی در آیینه قانون ، مجموعه مقالات نخستین همایش نظارت و بازرسی کل کشور،تهران: نشر سازمان بازرسی کل کشور ، 1376،
فریدمن، ل ، بازدارندگی، ترجمه روح الله طالبی آرانی و عسگر قهرمان پور، چاپ اول، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی، 1386.
گسن، ر. مقدمهای بر جرم شناسی ، ترجمه دکتر مهدی کی نیا،چاپ اول، تهران: انتشارات مترجم ،1383.
لازرژ، ک. سیاست جنایی ، ترجمه دکتر علی حسین نجفی ابرندآبادی ، چاپ اول ، تهران : انتشارات یلدا،1375
محمدی، ح ، ضبط ، مصادره و استرداد اموال ،تهران ، انتشارات گنج دانش. 1390
مهدی پور ،ا ،سیاست کیفری افتراقی در قلمرو بزهکاری اقتصادی،تهران، نشرمیزان،چاپ اول،1390 .
میر محمّد صادقی، ح؛ حقوق جزای بین الملل(مجموعه مقالات )،چاپ اول ، تهران:نشر میزان ، 1377 .
میرمحمد صادقی، ح ؛ جرایم علیه امنیت و آسایش عمومی ، چاپ دوم ، نشر میزان ، تهران 1381
نورزاد، م، جرایم اقتصادی در حقوق کیفری ایران، تهران: جنگل،جاودانه، ۱۳۸۹
نوروزی فیروز، ر. حقوق جزای عمومی: مجازات،تهران: نشر میزان، 1390.
ولیدی ، م؛ حقوق جزای اختصاصی ، ج 2، چاپ سوم ، انتشارات امیرکبیر، تهران ، 1382
مجلات:
اردبيلي، م، “فلسفه تعویق صدور حکم”، روزنامه حمايت، شماره 2531، تاریخ 17/3/1391
اردشیری، من . “خصوصی سازی در آموزش عالی”، نشریه مجلس و راهبرد ،شماره 55، تابستان 1386 .
اقتراح قضایی از جرایم اقتصادی، نشریة عصر ما،27/10/1380.
جرمی پ، “پارلمان و قانونگذاری علیه فساد”، ترجمه مسعود فریادی، نشریه مجلس و راهبرد ،شماره 52، پاییز 1385.
حبیب زاده، م؛ آسیب شناسی نظام عدالت کیفری ایران ، مجله علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، تابستان 1383ص145
حبیبزاده، م؛ نجفی ابرندآبادی، علی حسین و کیومرث کلانتری،” تورم کیفری، عوامل و پیامدها”، نشریه مدرس ، دوره 5، شماره 4،زمستان 1380
حسینی، س؛ “نگرشی تطبیقی بر نحوه انعکاس جرم رشوه در سیستم های حقوقی فرانسه ،ایتالیا، سوئیس وچین،” مجله پژوهشهای حقوقی، شماره 6 ،1383
حسيني ، س و متولي زاده نائيني ن. “بررسي نظريه برچسب زني “، فصلنامه حقوق مجله دانشكده حقوق و علوم سياسي. سال چهل و دوم. شماره 4. زمستان 1391.
دادخدایی، ل، “مفهوم جرم اقتصادی و تحولات آن”، نشریه تعالی حقوق، سال دوم، شماره 6 ،1389.
روستایی، م ،”ارزیابی مداخله کیفری در حوزه جرایم اقتصادی “، فصلنامه کارآگاه، دوره دوم، سال دوم ، شماره 7 ، تابستان 1388.
محمودی جانکی، ف. امنیت و نامنی از دیدگاه سیاست جنایی، نشریه دیدگاه های حقوقی ، شماره 8، زمستان 1383
شمس ناتری،م و توسلی زاده ت ،”پيشگيري وضعي از جرايم اقتصادي”، فصلنامه حقوقي مجله دانشکده حقوق و علوم سياسي، دوره 41، شماره 4، زمستان 1390
لوك بَچِر ، ژ و كلوُز ن. “جرم اقتصادی و کنترل آن” ، ترجمه شهرام ابراهیمی، مجله حقوقی دادگستری، دوره جدید ، شماره 21 ، زمستان 1386.
نجفی ابرندآبادی، ع، “تحلیل جرم‌شناسی جرایم اقتصادی”، مجله تعالی حقوق، سال اول، شماره‌ی 5، بهمن ماه 1385
سلیمی ، ص،” مجرمين يقه سفيد و سياست كيفري ايران” ،فصلنامه حقوق- مجله دانشكده حقوق و علوم سياسي،دوره 38 شماره 4، زمستان 1387.
مقالات
بابايي، م و غلامي م، “مهمترين جلوههاي كيفرزدايي در قانون جديد مجازات اسلامي”، پژوهشنامه انديشههای حقوقي سال اول، شماره 3، پاييز 1391.
نجفي ابرندآبادي، ع ، تقريرات درس جرمشناسي (بزهكاري اقتصادي) ،دانشكده حقوق دانشگاه شهيد بهشتي،1384
منابع انگلیسی
Wang, Hsiao-Ming, (1998),The sanctioning of economic crime in the republic of china: the socioeconomic status-sanction hypothesis, a dissertation presented to the faculty of the college of criminal justice.