بررسی حقوق متهم در مرحله تحقیق و تعقیب کیفری در حقوق کیفری ایران و فقه
چکیده
متهم فردی است که فاعل جرم تلقی شده ولی هنوز انتساب جرم به وی ثابت نگردیده است و خواه ناخواه و یا روا یا ناروا، اتهام یا اتهاماتی به او نسبت داده شده است. وظیفه نظام قضایی این است که در چنین حالتی هم به حفظ حقوق فردی و هم حقوق اجتماعی بپردازد. از آنجا که انسان موجودی است زنده به همراه حق لذا باید حقوق او نیز رعایت گردد و خصوصاً اگر به خاطر مسائلی، درشرایطی ویژه قرار گرفته و متهم به ارتکاب جرم یا جرایمی گردد اینجاست که نیاز به قوانینی احساس می شود که به خوبی بتواند حقوق متهم را تضمین کند. با مطالعة متون فقهی و حدیثی به خوبی این نکته مستفاد می گردد که در نظام دادرسی اسلامی نکات بسیار مترقی پیرامون حفظ حقوق متهم بیان گردیده است و با بررسی قانون اساسی بویژه در فصل سوم آن و دیگر قوانین که الهام بخش آنها نیز حقوق اسلامی است بحث حفظ حقوق متهم پررنگ تر می گردد. می توان برخی از تضمینات اساسی حقوق متهم را که در دادرسی اسلامی مطرح است و توسط قوانین موضوعه پذیرفته شده است این گونه برشمرد : حق داشتن وکیل مدافع و استفاده از معاضدت قضایی، اصل برائت کیفری و فرض بی گناهی متهم، حق مصونیت از دستگیری و بازداشت خودسرانه، حق سکوت، تحصیل دلیل از طرق مشروع، حق برخورداری از دادرسی منصفانه بی طرف و علنی، حق مواجهه با شهود جرم و تعدیل آنها، حق استفاده از مترجم، حق شکایت از آراء کیفری و دیگر حقوقی که رعایت و تضمین آنها همان گونه که در منابع فقهی ذکر شده و در قوانین نیز مورد تأیید قرار گرفته است لازم می باشد؛ در قسمت آیین دادرسی کیفری ما با مشکلاتی مواجه هستیم که حتی با قانون اساسی و منابع معتبر فقهی و نیز اعلامیه های منطقه ای و جهانی خیلی سازگاری ندارند و جای اصلاح این گونه قوانین و کمک به حفظ حقوق متهم خالی می باشد. در این پژوهش برآن شدیم تا حقوق متهم در مرحله تحقیق و تعقیب کیفری در حقوق کیفری ایران و فقه را بررسی نماییم.
کلید واژه ها: متهم، حقوق متهم، تعقیب، تحقیق مقدماتی، فقه، حقوق کیفری ایران.
فهرست مطالب
1-2)اهمیت و ضرورت انجام تحقيق.. 4
1-6-3) روش تجزیه و تحلیل داده ها 6
1-7) تعاریف مفهومی و عملیاتی متغیر ها و کلید واژه ها 7
1-7-1-2)تعریف اصطلاحی واژه ی حقوق.. 7
1-7-1-3)ویژگی های حقوق از دیدگاه حضرت علی (ع) 7
1-7-2-2) تعریف اصطلاحی متهم. 8
1-7-2-4)حقوق متهم در اعلامیه جهانی حقوق بشر. 9
1-9) جنبة نوآوري و جديد بودن تحقيق 18
فصل دوم: مبانی نظری تحقیق.. 20
2-3-1) حقوق شهروندی در قرآن کریم. 21
2-3-2)حقوق شهروندی در حکومت نبوی.. 22
2-3-3) حقوق شهروندی در قوانین موضوعه ایران. 22
2-3-4) حقوق شهروندی در اعلامیه جهانی حقوق بشر. 24
2-3-5) حقوق شهروندی در میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی.. 24
2-3-6) حقوق شهروندی در اعلامیه اسلامی حقوق بشر. 24
2-3-7)حقوق متهم در کنوانسیون ضد شکنجه و رفتار یا مجازات خشن، غیر انسانی یا تحقیر کننده 25
2-3-8) کشورهای طرف کنوانسیون میثاق.. 25
2-3-9) حقوق شهروندی در قانون اساسی ایران مصوب1324. 26
2-3-10) حقوق شهروندی در حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران. 27
2-3-11)حقوق شهروندی در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران. 27
2-3-12) حقوق شهروندی در فرمان هشت ماده ای امام (ره) 33
2-3-13) حقوق شهروندی در قانون احترام به آزادی های مشروع و حفظ حقوق شهروندی.. 34
2-3-14) سومین بخشنامه آیت الله شاهرودی ریاست محترم قوه قضاییه در خصوص رعایت حقوق شهروندی.. 35
2-4)حقوق متهم در قانون اساسی ج.ا.ا 36
2-5)حقوق متهم در قانون آیین دادرسی کیفری.. 40
2-6) تحلیل مفهوم حقوق دفاعی.. 42
2-6-1)حق بودن یا حق داشتن.. 42
2-6-2)تقسیم بندی هوفلدی از حق.. 42
2-6-3) جایگاه حقوق دفاعی متهم در تقسیم بندی هوفلدی.. 43
2-6-4)تعریف حقوق دفاعی متهم از منظر آیین دادرسی کیفری.. 44
2-7) بررسی مبانی حقوق دفاعی.. 46
2-7-1-1)مبنای فرض بی گناهی.. 48
2-7-1-2)تحلیل فرض بی گناهی در فرایند دادرسی کیفری.. 49
2-7-1-3)حقوق دفاعی ناشی از فرض بی گناهی برای متهم. 51
2-7-4)ضرورت واقعی: هم زیستی مسالمت آمیز. 55
فصل سوم: حقوق متهم در مرحلهی تعقیب و تحقیقات مقدماتی در نظام کیفری ایران. 57
3-2)مراحل بررسی عدالت کیفری و دادرسی حقوق متهم در نظام حقوقی ج. ا. ا. 57
3-2-1)حقوق متهم در مرحله کشف جرم. 58
3-2-2) حقوق متهم در مرحله تحقیقات مقدماتی.. 59
3-2-2-1) جرایم نقض کننده اصول حاکم بر تحقیقات مقدماتی.. 62
3-2-2-2)تحلیل حمایت قانونی از رسیدگی عادلانه در تحقیقات مقدماتی.. 63
3-2-2-3)ضمانت اجرای کیفری رسیدگی عادلانه در تحقیقات مقدماتی.. 63
3-2-2-4)جرایم علیه حقوق متهم. 67
3-2-2-5)حقوق متهم در مرحله پیش از محاکمه. 71
2) حق اطلاع از علت احضار و داشتن فرصت حضور. 78
7) ممنوعیت شکنجه برای اخذ اقرار. 80
8)منع مداخله خودسرانه در مسکن، زندگی خصوصی، مراسلات… 82
9) صدور قرار تأمین متناسب با اتهام و وضعیت متهم. 82
10)لزوم تشکیل پرونده شخصیتی متهم. 83
3-2-3)حقوق متهم در مرحله تعقیب جرم. 90
3-3)حقوق متهم را در اعلامیه جهانی حقوق بشر. 92
3-4)حقوق قانونی متهم و دستاوردهای قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 1/2/1392. 93
3-5) تقسیم و طبقه بندی جرائم کیفری، کشف جرم و تحقیقات مقدماتی، ضابطان دادگستری، حریم خصوصی.. 101
3-6) اشکالات و ایرادات وارده به قانون آئین دادرسی کیفری جدید. 111
فصل چهـارم: حقوق متهم در فقه. 118
4-1-2) احکام حاکم بر سکوت… 119
4-1-3)منع شکنجه متهم براي کسب اقرار. 121
4-1-4)ممنوعیت بازداشت متهم. 123
4-1-5)رعایت تساوي میان طرفین دعوا 126
4-1-6)علنی بودن رسیدگی به اتهام متهم. 129
4-1-7)حق بهره مندي از وکیل.. 131
4-2) حقوق متهم با نگاهی به اصول حاکم بر سیستم قضاوت امام علی(ع) 134
4-3) بررسی فقهی ـ حقوقی متهمان. 136
منابع فارسی
کتاب ها:
قرآن کریم. 1392. وحی الهی، ترجمه مکارم شیرازي، ناصر.
نهج البلاغه. ۱۳۷۸. خطب الامام علی(ع)، ترجمه دشتی، محمد؛ موسسه فرهنگی تحقیقاتی امیرالمؤمنین.
آخوندي، م. آیین دادرسی کیفري(اندیشه ها)، تهران، انتشارات مجد.
آشوری، م. ۱۳۸۳. آیین دادرسی کیفری ، انتشارات سمت، تهران.
اردبیلی، م.1383. نگهداری تحت نظر، مقالات قضایی علوم جنایی، چاپ اول، تهران، انتشارات سمت.
انصاف پور، غ. 1377. فرهنگ کامل فارسی، چاپ سوم، تهران، انتشارات زوار.
الثقفی الکوفی، ا. غارات، تهران، انجمن آثار علمی.
بسته نگار، م. 1380. حقوق بشر از منظر اندیشمندان، تهران، شرکت سهامی انتشار.
جعفری لنگرودی، م. 1371.ترمینولوژی حقوق، تهران، گنج دانش، چاپ دوم.
جعفري لنگرودي ،م. 1378. مبسوط در ترمینولوژي حقوق، تهران، گنج دانش.
خمینی، ر. 1414 ق. تحریرالوسیله، الطبعه الثانی، نجف، مطبعه الآداب، 1390 ق. دارالفکر.
دهخدا ،ع .1342. لغت نامه، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
رضایی پور،آ. 1385. مجموعه کامل قوانین و مقررات حقوق شهروندی، تهران، آریان .
شریعتی، س. 1384. حقوق ملت و دولت در قانون اساسی: تهران. انتشارات کانون اندیشه جوان. چاپ اوّل.
شوشتری، م. 1379 . قضا امیرالمؤمنین، تهران، پژوهشگاه علوم اسلامی و مطالعات فرهنگی.
طباطبایی، ح. 1366. تفسیر المیزان، مترجم: محمد باقر موسوی همدانی، قم، دارالعلم.
طبری، م. 1362 . تاریخ طبری، مترجم: ابوالقاسم پاینده، تهران، انتشارات اساطیر.
فیض، ع. مبادي فقه و اصول (مشتمل بر بخشی از مسایل آن دو علم )، چ 14 ، تهران ، دانشگاه تهران
قاضی، سید ا. 1392. بایسته های حقوق اساسی، انتشارات میزان، تهران، ويرايش اول، چاپ چهل و ششم.
قربان نيا، ناصر؛1381، عدالت حقوقي؛ مركز آثار پژوهشگاه فرهنگ و انديشة اسلامي، چاپ اول.
کاتوزیان، ن. 1388. اثبات و دلیل اثبات، تهران، نشر میزان.
کاشانی، سید م. 1383. استانداردهای جهانی دادگستری، نشر میزان، چاپ اول،
کشاورز، ب. دادگاه هاي عام (پیشینه، ساختار و تشکیلات آیین دادرسی )، چ 12 ،بی جا ، نشر عصر حقوق.
گیدنز، آ. 1371. جامعه شناسی پیش درآمدی انتقادی، ترجمه فنایی، ا. شیراز، مرکز نشر دانشگاه شیراز.
معین، م. فرهنگ فارسی، چ 9، تهران، انتشارات امیرکبیر.
ممفورد، ل. مدنیت وجامعه مدنی در بستر تاریخ، ترجمه احمد عظیمی بلوریان، انتشارات رسا؛ تهران.
موحد، م ع؛1381، در هواي حق و عدالت؛ نشر كارنامه.
مهرپور، ح. 1377. نظام بین المللی حقوق بشر. تهران. انتشارات اطلاعات. چاپ اول .
نوروزی، ک. حقوق شهروندی، مسول مشترک دولت – ملت.
هاشمی، سید م. حقوق بشر و مفاهیم مساوات، انصاف و عدالت، تهران، انتشارات دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، چاپ اول.
هاشمی شاهرودی، سیدم .1380 . قوانین جزایی ازنظراسلام، به قلم سیدعلی اشکوری.
برژره، ژ، اعتیادو شخصیت،ترجمه گرگانی ت. 1368. سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، چاپ اول.
ـــــــــــ.. حقوق بشر و آزادی‌های اساسی، تهران، نشر میزان، چاپ اول.
ــــــــــ . 1382. مرکز مطالعات حقوق بشر، گزیده ای از مهم ترین اسنادبین المللی حقوق بشر، انتشارات دانشکده حقوق وعلوم سیاسی دانشگاه تهران، چاپ اول.
آقایی جنت مکان، حسین. 1375. پایان نامه کارشناسی ارشد حقوق جزا و جرم شناسی. تضمین حقوق متهم در قانون تشکیل دادگاههایعمومی و انقلاب مصوب 1373. دانشگاه تربیت مدرس.
اکبر نژاد، غلامرضا. پایان نامه درجه کارشناسی ارشد رشته فرماندهی و مدیریت انتظامی. عملکرد کلانتریهای غرب تهران در رعایت حقوق شهروندی متهمان. دانشکده فرماندهی و ستاد دانشگاه علوم انتظامی.
انصاری، رضا. 1385. پایان نامه درجه کارشناسی ارشد .بررسی تطبیقی ماده واحد، قانون احترام به آزادی های مشروع و حفظ حقوق شهروندی و آئین دادرسی دادگاههای عمومی و انقلاب در امور کیفری.دانشگاه شهید بهشتی .
رجبی، ابراهیم. (1385). پایان نامه کارشناسی ارشد حقوق کیفری وجرم شناسی . پلیس و حقوق شهروندی. دانشگاه مفید.
رهبری حق، زمان. پایان نامه کارشناسی ارشد حقوق جزاء و جرم شناسی. بررسی حقوق متهم در قانون آیین دادرسی کیفری ( در تحقیقات مقدماتی) و تطبیق آن با کنوانسیونهای حقوق بشر. مجتمع آموزش عالی قم.
زارعی، موسی .1378. پایان نامه کارشناسی ارشد حقوق جزاء و جرم شناسی .تجاوز مأمورین انتظامی و قضایی به حقوق متهم. دانشگاه شهید بهشتی.
شریفی، محسن. 1378. پایان نامه کارشناسی ارشد. تضمین حقوق متهم در حقوق ایران و اعلامیه جهانی حقوق بشر. دانشگاه تهران .
کشوری باغان، سعید.1384. پایان نامه کارشناسی ارشد حقوق جزا و جرم . قرار بازداشت موقت در حقوق کیفری ایران و اسناد بین المللی با رویکرد حقوق متهم. دانشگاه شهید بهشتی.
گل خندان، سمیرا. 1383. پایان نامه کارشناسی ارشد. بررسی تطبیقی اصل برائت، آثار و استثنائات آن در حقوق جزا و جرم شناسی. مجتمع آموزش عالی قم .
نصیری آهنگر، مرتضی. 1383. پایان نامه کارشناسی ارشد حقوق جزا و جرم شناسی .بررسی حقوق متهم در مرحله تحقیقات مقدماتی در نظام کنونی کیفری ایران. دانشگاه مازندران .
هادی نجف آبادی، عبدالرضا. 1378. پایان نامه درجه کارشناسی ارشد . حقوق و آزادی های متهم در تحقیقات مقدماتی. دانشگاه شهید بهشتی.
آخوندی، م. ۱۳۷۸. حق بهره مندی از محاکمه عادلانه ،مجله حقوقی دادگستری.
آخوندی، م. ۱۳۷۹. بررسی قانون آئین دادرسی دادگاههای عمومی و انقلاب در امورکیفری به لحاظ پیشبرد اهداف حقوق بشر،مجله حقوقی دادگستری.
آرامی، ح. 1387. مفهوم شهروندی وحقوق بشر، ماهنامه عصر سوم شماره4.
آشوری، د. 1376. دانشنامه سیاسی،(چاپ چهارم)، تهران، انتشارات مروارید.
آشوری، م . عدالت کیفری از دیدگاه حمورابی، تهران، نشریه مؤسسه تطبیقی.
آشوری، م. 1378. نگاهی به حقوق متهم در حقوق اساسی و قانون آیین دادرسی دادگاه های عمومی و انقلاب در امور کیفری ؛ مجله مجتمع آموزش عالی قم ؛ سال اول؛ شماره سوم.
آشوری، م. بحثی پیرامون توقیف احتیاطی ،تهران، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی،
آفنداک، خ. 1385. حقوق شهروندی و قضائی؛ مجموعه مقالات همایش علمی ؛ دانشگاه آزاد اسلامی ماکو.
اختری، م. 1384. تاریخ حقوق ایران ،ماهنامه کانون، سال چهل وهشتم، دوره دوم، ،شماره 168:57.
ارجمند، ا.1381. شهروند رعیت نیست مساله این است ؛ همشهری شماره2975.
اسماعیلیان، ش؛ 1392، شهروندان، پایگاه موسسه اخلاق و اندیشه شهروندی ایرانیان.
السان، م.1385. پژوهش حقوق شهروندی؛ مجموعه مقالات همایش علمی، دانشگاه آزاد ماکو.
ابن تراب، م.1385. حقوق شهروندی از دیدگاه حضرت علی(ع). ندای صادق. سال یازدهم. شماره 41و42.
ایمانی سطوت، ع. 1385. حقوق شهروندی در حکومت نبوی؛ مجله حکومت اسلامی؛ سال یازدهم، شماره 42.
براري لاریمی، م.1389. قبولی درافشان سید محمدتقی. حقوق متهم با رویکردي فقهی، مطالعات فقه و حقوق اسلامی ، سال2 شمار ه 2.
بندرچی، م .1383. حقوق شهروندی در حقوق اساسی ایران؛ ماهنامه دادگستر؛ شماره47؛ سال هشتم.
پروینی، ع؛ 1388، جرایم علیه عدالت قضایی در مرحله تحقیقات مقدماتی، پیام آموزش، شماره 41.
حبیب زاده، م ح.1383. ضمانت اجرای حقوق شهروندی در قلمرو حقوق کیفری، دوفصلنامه حقوق عمومی و حقوق بشر/شماره ۲و۳.
حسینی ،سیده ل؛ بهادری جهرمی ،ع.1393. آشنایی با مفاهیم حقوق عمومی بررسی مفهوم «دادرسی عادلانه». دفتر مطالعات نظام سازی اسلامی، پژوهشکده شورای نگهبان.
دریانی، ع.1381. اقرار مبتنی بر شکنجه، تهران، ماهنامه دادرسی.
راسخ، م.1382. تئوری حق وحقوق بشر بین الملل، مجله تحقیقات حقوقی دانشکدۀ حقوق دانشگاه شهید بهشتی.
سركشیكیان، سید ح؛1386، اصل «برائت» متهم در حقوق کیفری ایران، روزنامه جوان
سلطانی، ع ؛ پراکند، م. 1386. حقوق متهم پس از احضار یا جلب. روزنامه اعتماد، شماره 1436 .
شاکری ،ا؛ نریمانی کناری، ی ؛1392، اخذ آخرین دفاع از متهم در حقوق ایران، مجله مطالعات حقوقي دانشگاه شيراز، دوره پنجم، شماره دوم.
شریف زاده کرمانی، م. 1387. روزنامه آفتاب. 18 .
سرشار، م.1371. تذکراتی چند به دادستانها و بازپرسان در حمایت از آزادی و حقوق فردی و اجتماعی در موقع بازپرسی،تهران، مجله کانون وکلای مرکز.
شریفی، م. 1380.ژرف نگری پیرامون مکانیسم‌های تضمین کننده حقوق و آزادی‌های متهم در حقوق ایران با اهتمام به اعلامیه‌های حقوق بشر، تهران، مجله حقوقی و قضایی دادگستری.
شیرازی، ا. 1372. عدالت قضایی، درسی از تجربه و تاریخ، تهران، مجله کانون وکلای دادگستری مرکز.
غفاری، ه ؛ عباسی کلیمانی، ع. 1385. مروری برحقوق متهم در نظام حقوقی ایران با رویکردی براسناد فراملی، ندای صادق، سال یازدهم، شماره 43.
فرح بخش، م. 1385. مجلۀ حقوقی دادگستری، مفهوم ومبانی حقوق دفاعی متهم، انتشارت ترمه. تهران . دوره جدید.سال هفتادم. شمارۀ 56و57.
كاتبي، ح؛1383، حق دفاع؛ حقوق مردم، شمارة
گلدوست جويباري، ر؛عبدالهي، ا؛ 1388، اخذ آخرين دفاع از متهم در حقوق کيفري ايران، مجله تحقيقات حقوقي، شماره 50.
موسوی بجنوردی، سید م؛ سلیمانیان، م. 1385. بررسی فقهی حقوقی ملت در فصل سوم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، پژوهشنامه متین 30.
میرشاهی، س.1381. حقوق شهروند ایرانی از عهد باستان تا امروز، مجله بازتاب اندیشه، شماره 33.
مؤذن زادگان، ح. 1377. حقوق دادخواهی دفاع در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، تهران، فصلنامه دیدگاه‌های حقوقی.
ناصرزاده، ه1372. جبران خسارت ناشی از بازداشت متهم بیگناه، تهران، مجله حقوقی و قضایی دادگستری.
نجفی توانا، ع.1384. استنطاق متهم در پرتو اصول حقوقی وعلمی کانون وکلا، شماره 188و189.
وحدانی، ک.1386. بررسی حقوق متهمان از منظر فقه امامیه و حقوق موضوعه.
وزینی پیروز، ح. 1393. مداخله وکیل در مرحله تحقیقات مقدماتی در قانون آیین دادرسی کیفری مصوب1392، سایت کانون وکلای دادگستری البرز.
آیین نامه دادسراها و دادگاههای ویژه روحانیت
اعلامیه اسلامی حقوق بشر1411ه
اعلامیه جهانی حقوق بشر مصوب 1948م مجمع عمومی سازمان ملل متحد.
اعلامیه حقوق بشر و شهروند فرانسه
قانون آیین دادرسی دادگاههای عمومی و انقلاب در امور کیفری
قانون آیین دادرسی کیفری
قانون تشکیل دادگاههای عمومی و انقلاب
قانون مجازات اسلامی
قانون منع شکنجه مصوب 1381
قرارداد ژنو در مورد معامله با اسیران جنگی مصوب 1949م
قرارداد ژنو راجع به حمایت از افراد کشور در حال جنگ 1942م
قطعنامه سازمان ملل مربوط به نظامنامه رفتاری برای مسولان اجرای قانون 1979م
کنوانسیون اروپایی حفظ و حمایت حقوق فردی و آزادی‌های اساسی مورخ 1950م
کنوانسیون منع شکنجه 1984م
مصوبه شورای اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل مربوط به مجموعه قواعد حداقل برای رفتار با بازداشت‌شدگان1957م
مقررات مصوب کنفرانس سازمان ملل متحد درباره حداقل رفتار با زندانیان به منظور مبارزه با جرم و چگونگی رفتار با زندانیان ژنو 1957م
منشور حقوق و آزادی‌های کانادایی
میثاق حقوق مدنی و سیاسی مصوب مجمع عمومی سازمان‌ملل‌متحد 1966م
منابع عربی
ابن شهر آشوب، م. 1417ه. مناقب آل علی بن ابی طالب، قم، مؤسسه انتشارات علامه.
إبن بابویه قمی، م.1413ق. من لا یحضره الفقیه ، تحقیق غفاري علی اکبر ، الطبعه الثانیه، قم ،جامعه المدرسین.
إبن فهد حلی، ا. 1411 ق. المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، به تحقیق عراقی شیخ مجتبی، قم، مؤسسه نشر الاسلامی.
إبن منظور، م. 1405 ق. لسان العرب، قم، نشر ادب حوزه.
انصاري، م. 1415 ق.القضاء و الشهادات، الطبعه الاولی، قم، مطبعه باقري.
بجنوردي، م. 1419 ق. القواعدالفقهیه، به تحقیق مهدي مهریزي، محمد حسین درایتی، الطبعه الاولی، قم، مطبعه الهادي.
ترمذي، م. 1403 ق. سنن الترمذي، تحقیق وتصحیح : عبد الوهاب عبد اللطیف، الطبعه الثانیه، بیروت، دار الفکر.
حر عاملی، م.1414 ق. وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه ، قم ، مؤسسه ي آل البیت (ع) لإحیاء التراث.
حرعاملی، م.1402ه . وسایل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، بیروت، دارالاحیا التراث العربیه.
راغب اصفهانی،ح. 1372ه . معجم مفردات الفاظ قرآن کریم، تهران، انتشارات مصطفوی.
زبیدي، سید م. 1398 ق. تاج العروس من جواهرالقاموس ، تحقیق : علی شیري ، بیروت،
السادسه، طهران، دارالکتب الاسلامیه.
سجستانی، س. 1410 ق. سنن أبی داود، تحقیق: سعید محمد لحام، بیروت: دار الفکر.
سرخسی، م. 1403ه.. المبسوط، استامبول، دارالمرعوه.
سرخسی، م. 1406 ق. المبسوط، بیروت، دارالمعرفه.
شهید اول، م. 1411 ق. اللمعه الدمشقیه، الطبعه الاولی، قم، انتشارات دارالفکر.
شهید ثانی، ز. 1410 ق. الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه ، تحقیق : سید محمد کلانتر، الطبعه الاولی، قم، المطبعه الأمیر.
شهید ثانی، ز. 1386. شرح اللمعه، ج نهم، انتشارات دارالکتاب الاسلامیه.
طوسی، ج. تهذیب الاحکام، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
طوسی، م. 1409 ق. التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق : احمد حبیب قصیر العاملی، الطبعه الاولی، بی جا، مکتبه الاعلام الاسلامی،
فاضل موحد لنکرانی، م. 1427 ق. تفصیل الشریعه فی شرح تحریرالوسیله، قم، اعتماد.
فاضل هندي، م. 1405 ق. کشف اللثام، قم، مکتبه مرعشی نجفی.
عسکري، ا. 1412 ق. الفروق فی اللغه، قم، جامعه المدرسین.
قلعه‌جی، م.1406ه. موسوعه فقه علی‌بن ابی طالب، بیروت، دارالمعرفه.
کلینی، م. 1367 ق. الکافیتحقیق: علی اکبر غفاري، الطبعه الثالثه، طهران ، دارالکتاب الاسلامیه.
متقی، ع.1419ه. کنز العمال، بیروت، دارالکتب العلمیه.
محقق حلی، ج. 1409 ق. شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام ، تحقیق: سید صادق شیرازي، الطبعه الثانیه، طهران، انتشارات الاستقلال.
محقق نراقی، ا. 1419 ق. مستندالشیعه، الطبعه الاولی، قم، مطبعه ستاره.
محمدی ری شهری، م. 1416ه.. میزان الحکمه، قم، مکتبه الاعلام الاسلامی.
مفید ، م. 1410 ق. المقنعه، قم، جامعه المدرسین.
مقدس اردبیلی، ا. 1404ق. مجمع الفائد ه و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان ، تحقیق : عراقی حم ؛پناه اشتهاردي ع ؛یزدي ح ، الطبعه الاولی، قم، جامعه المدرسین.
منتظري، ح.1409 ق. دراسات فی ولایه الفقیه و فقه الدوله الإسلامیه، الطبعه الثانی، قم، المرکز العالمی للدراسات الإسلامیه.
موسوي اردبیلی، ع. 1408 ق. فقه القضاء، الطبعه الاولی، قم، مکتبه أمیر المؤمنین.
موسوي خویی، سید ا. 1396 ق. مبانی تکمله المنهاج، الطبعه الثانیه، قم، انتشارات العلمیه.
نجفی، م.1377. جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام، تحقیق : شیخ عباس قوچانی، الطبعه.
